الْعِدَّةُ لِحُرَّةٍ تَحِيضُ لِلطَّلَاقِ، وَالْفَسْخِ ثَلَاثُ حِيَضٍ كَوَامِلَ، كَأُمِّ وَلَدٍ مَاتَ مَوْلَاهَا أَوْ أَعْتَقَهَا. أَوْ مَوْطُوءَةٍ بِشُبْهَةٍ أَوْ نِكَاحٍ فَاسِدٍ فِي الْمَوْتِ وَالْفُرْقَةِ، وَلِمَنْ لَا تَحِيضُ لِصِغَرٍ أَوْ كِبَرٍ، أَوْ بَلَغَتْ بِالسِنِّ وَلَمْ تَحِضْ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ. وَلِلْمَوْتِ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وَعَشْرٌ، وَلِأَمَةٍ تَحِيضُ: حَيْضَتَانِ. وَلِمَنْ لَمْ تَحِضْ، أَوْ مَاتَ عَنْهَا زَوْجُهَا، نِصْفُ مَا لِلْحُرَّةِ.وَلِلْحَامِلِ الْحُرَّةِ وَالْأَمَةِ، وَإِنْ مَاتَ عَنْهَا زَوْجُهَا وَضْعُ حَمْلِهَا. وَلِمَنْ حَبِلَتْ بَعْدَ مَوْتِ الصَّبِيِّ عِدَّةُ الْمَوْتِ، وَلَا نَسَبَ فِي وَجْهَيْهِ. وَلِامرْأَةِ الْفَارِّ لِلْبَائِنِ أَبْعَدُ الْأَجَلَيْنِ، وَلِلرَّجْعِيِّ مَا لِلْمَوْتِ.
وَلِمَنْ أُعْتِقَتْ فِي عِدَّةِ رَجْعِيٍّ، كِعِدَّةِ حُرَّةٍ، وَفِي عِدَّةِ بَائِنٍ أَوْ مَوْتٍ كَأَمَةٍ. وَآيِسَةٌ رَأَتِ الدَّمَ بَعْدَ عِدَّةِ الْأَشْهُرِ، تَسْتَأْنِفُ بِالْحَيْضِ كَمَا تَسْتَأْنِفُ بِالشُّهُورِ مَنْ حَاضَتْ حَيْضَةً ثُمَّ أَيِسَتْ، وَعَلَى مُعْتَدَّةٍ وُطِئَتْ بِشُبْهَةٍ عِدَّةٌ أُخْرَى، وَتَدَاخَلَتَا، فَإِذَا تَمَّتْ الْأُوْلَى انْقَضَى بَعْضُ الثَّانِيَةِ.
وَعِدَّةُ النِّكَاحِ الْفَاسِدِ عَقِيبَ تَفْرِيقِهِ، أَوْ عَزَمَهُ تَرْكَ الْوَطْئِ. وَتَنْقَضِي الْعِدَّةُ وَإِنْ جَهِلَتْ. وَإِنْ نَكَحَ مُعْتَدَّتَهُ مِنْ بَائِنٍ وَطَلَّقَ قَبْلَ الْوَطْءِ، وَجَبَ عَلَيْهِ مَهْرٌ تَامٌّ وَعِدَّةٌ مُسْتَقْبَلَةٌ، وَلَا عِدَّةَ عَلَى ذِمِّيَّةٍ طَلَّقَهَا ذِمِّيٌّ، وَلَا حَرْبِيَّةٍ خَرَجَتْ إِلَيْنَا مُسْلِمَةً إِلَّا الْحَامِلُ.
وَتَحِدُّ مُعْتَدَّةُ الْبَائِنِ وَالْمَوْتِ: كَبِيرَةً، عَاقِلَةً، مُسْلِمَةً، بِتَرْكِ الزِّينَةِ، وَلُبْسِ الْمُزَعْفَرِ، وَالْمُعَصْفَرِ، وَالدُّهْنِ، وَالْحِنَّاءِ، وَالطِّيبِ، وَالْكُحْلِ، إِلَّا بِعُذْرٍ، لَا مُعْتَدَّةُ عِتْقٍ وَنِكَاحٍ فَاسِدٍ.
وَلَا تُخْطَبُ مُعْتَدَّةٌ إِلَّا تَعْرِيضًا، وَلَا تَخْرُجُ مُعْتَدَّةُ الرَّجْعِيِّ وَالْبَائِنِ مِنْ بَيْتِهَا أَصْلًا.
وَتَخْرُجُ مُعْتَدَّةُ الْمَوْتِ فِي الْمَلَوَيْنِ، وَتَبِيتُ فِي مَنْزِلِهَا. وَتَعْتَدُّ فِي مَنْزِلِهَا وَقْتَ الْفُرْقَةِ وَالْمَوْتِ، إِلَّا أَنْ تُخْرَجَ، أَوْ خَافَتْ تَلَفَ مَالِهَا، أَوِ الْاِنْهِدَامَ، أَوْ لَمْ تَجِدْ كِرَاءَ الْبَيْتِ. وَلَا بُدَّ مِنْ سُتْرَةٍ بَيْنَهُمَا فِي الْبَائِنِ، وَإِنْ ضَاقَ الْمَنْزِلُ عَلَيْهِمَا، فَالْأَوْلَى خُرُوجُهُ، وَكَذَا مَع فِسْقِهِ. وَحَسُنَ أَنْ يُجْعَلَ بَيْنهُمَا امْرَأَةٌ قَادِرَةٌ عَلَى الْحَيْلُولَةِ.
وَلَوْ أَبَانَهَا، أَوْ مَاتَ عَنْهَا فِي سَفَرٍ، وَلَيْسَ بَيْنَهَا وَبَيْنَ مِصْرِهَا مَسِيرَةُ سَفَرٍ، رَجَعَتْ إِلَى مِصْرِهَا، وَإِنْ كَانَتْ تِلْكَ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ، فَإِنْ كَانَتْ فِي مَفَازَةٍ خُيِّرَتْ، وَالْعَوْدُ أَحْمَدُ. وَإِنْ كَانَتْ فِي مِصْرٍ تَعْتَدُّ ثُمَّةَ، ثُمَّ تَخْرُجُ بِمَحْرَمٍ.

Ҳайз кўрадиган ҳур аёлнинг талоқ ва фасх учун иддаси учта тўлиқ ҳайз бўлади. Хожаси вафот этган ёки озод қилган умму валад, шубҳа билан ёки фосид никоҳ ила жинсий яқинлик қилинган аёл ўлимда ва ажрашганда ҳам шундай бўлади. Кичкиналиги ёки катталиги (сабабли) ёки ёши етса ҳам, ҳайз кўрмаётганларники уч ойдир. Ўлимдан кейин тўрт ою ўн кун.

Ҳайз кўрадиган чўри учун икки ҳайздир.
Ҳайз кўрмайдиган ёки эри ўлган чўрининг иддаси ҳур аёлнинг иддасининг ярмидир. Ҳомиладор ҳур аёлнинг ҳам, чўрининг ҳам эри ўлгандан кейинги иддаси ҳомиласини туғишидир. Кичик ёшдаги эрнинг ўлимидан кейин ҳомиладор бўлган аёлнинг иддаси ўлим иддасидир. Икки ҳолатда ҳам насаб собит бўлмайди. Масъулиятдан қочиб талоқ қилганнинг хотининики, агар боин бўлса, икки муддатдан узоғи ва ражъий бўлса, ўлимники.
Ражъий талоқ иддасида озод қилинган чўрининг иддаси ҳур аёлнинг, боин талоқ иддасида озод қилинганники ва ўлимники чўрининг иддаси кабидир. Ҳайздан қолган аёл бир неча ойдан кейин қон кўриб қолса, иддани қайта бошлаб, ҳайз ила санайди. Шунингдек, бир ҳайз кўриб, кейин ҳайздан қолса ҳам янгитдан идда бошлаб, ой билан санайди. Идда ўтирганида шубҳа ила яқинлик қилинган аёлга бошқа идда вожиб бўлади. Икки идда бир-бирига киришиб кетади. Биринчиси тамом бўлганида иккинчисининг баъзиси ўтган бўлади.
Фосид никоҳнинг иддаси ажратилганидан ёки яқинликни тарк қилишга азму қарор қилганидан кейин бошланади. Аёл бехабар бўлса ҳам идда тугайверади. Агар эр ўзи қўйган боин талоқда идда ўтирган аёлни қайта никоҳлаб олиб, яқинлик қилмасдан аввал талоқ қилса, тўлиқ маҳр ва янги идда вожиб бўлади. Зиммий талоқ қилган зиммияга ва биз томонга муслима бўлиб чиққан ҳарбияга идда вожиб эмас. Илло, ҳомиладор бўлса, вожиб.
Боин талоқдан ва ўлимдан кейин идда ўтирган балоғатга етган, оқила ва муслима аёл зебу зийнатни, заъфарон ва усфурга бўялган нарса кийишни, узрсиз мой, ҳинно, хушбўй ва сурма суришни тарк қилиш билан аза тутади. Озод бўлгани учун ва фосид никоҳдан кейин идда ўтирувчи эмас. Иддадаги аёлга совчи қўйилмайди. Фақат ишора йўли билан бўлса, майли.
Боин ва ражъий талоқнинг иддасида ўтирган аёл уйидан асло чиқмайди.
Вафотнинг иддасида ўтирган аёл кеча-кундуз чиқиши мумкин. Аммо манзилида тунайди.
Аёл ажрашгандан кейин ҳам, вафотдан кейин ҳам ўз манзилида идда ўтиради. Илло, у бошқалар томонидан чиқарилса ёки молининг талафотга учрашидан ва уйнинг йиқилишидан қўрқса ёхуд уйнинг ижара ҳақини топа олмаса, чиқади. Боин талоқда икковлари ўртасида тўсиқ бўлиши лозим. Манзил иккиси учун торлик қилса, эрнинг чиққани яхшироқ. Эрнинг фосиқлиги учун ҳам шундай қилинади. Ораларини тўсишга қодир бир аёлнинг қўйилиши яхшидир.
Агар эр уни сафарда боин талоқ қилса ёки ўлиб қолса ва аёл билан шаҳрининг ораси сафар масофасидан оз йўл бўлса, ўз шаҳрига қайтади. Агар уларнинг ораси ҳар томонга сафар  масофасича бўлса ва аёл очиқлик жойда бўлса, ихтиёр ўзида. Қайтиш афзал. Агар ўша пайтда аёл шаҳарда бўлса, ўша ерда идда ўтиради. Сўнгра маҳрами билан чиқади.
«Идда» сўзи луғатда «санаш», «ҳисоблаш» маъноларини билдиради. Шариатда эса аёл киши эрининг вафотидан кейин ёки эри билан ажрашганидан сўнг сақлаши лозим бўлган муддатга айтилади.
Бу ҳукмнинг шариатга киритилиши бир неча ҳикматларга эгадир.
Биринчиси: эридан ажраган аёл ҳомиладорми, йўқми эканлиги аниқланади. Бу билан насл-насаб аралаш-қуралаш бўлиб кетишининг олди олинади.
Иккинчиси: ўлган эрнинг ҳурмати бажо келтирилади.
Учинчиси: эр билан бирга ўтказилган оилавий ҳаётнинг ҳурмати юзасидан ҳам дарров бошқа эрга тегиб кетмай, идда ўтирилади. Яна бундан бошқа ҳикматлари ҳам бор.
Энди ушбу масала бўйича «Мухтасари Виқоя»да келган матнлар билан танишиб чиқайлик.
Ҳайз кўрадиган ҳур аёлнинг талоқ ва фасх учун иддаси учта тўлиқ ҳайз бўлади.
«Фасх» кичик пайтда никоҳлаб қўйиб, балоғатга етганда ихтиёр ўзига берилиб, ажрашиш, эр қул, хотин чўри бўлиб турганда хотин озод қилиниб, унга ихтиёр берилганда ажрашиш, эр ёки хотиндан бири иккинчисига хожа бўлиб қолгани учун ажрашиш, эрнинг ўғлини шаҳват билан ўпгани учун ажрашиш, иккисидан бирининг муртад бўлгани учун ажрашиш каби ҳолатлардаги мажбурий ажрашишларда бўлади. Мазкур ҳолатда ҳам хотин талоқ қилингандаги каби идда ўтириши вожиб бўлади.
Бунда аёл ҳайз кўрадиган бўлса, тўлиқ уч марта ҳайз кўриб, тугаши билан иддаси чиқади. Талоқ қилинган пайтда ҳайз кўриб турган бўлса, ҳисобга кирмайди. Бошқа уч ҳайз кўриши лозим.
Бу ҳукмнинг далили Қуръони Каримдан олинган.
Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилиб айтади: 

وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوَءٍ وَلاَ يَحِلُّ لَهُنَّ أَن يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِن كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ
 

«Талоқ қилинган аёллар ўзларича уч қуруъ кутарлар. Агар Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлсалар, бачадонларида Аллоҳ халқ қилган нарсани беркитишлари улар учун ҳалол бўлмас» (228-оят).
Бу ояти каримадаги «қуруъ» сўзи икки хил маънони – «поклик» ва «ҳайз» маъноларини англатади. Ҳанафий мазҳаби «ҳайз» маъносини олган.
Хожаси вафот этган ёки озод қилган умму валад, шубҳа билан ёки фосид никоҳ билан жинсий яқинлик қилинган аёл ўлимда ва ажрашганда ҳам шундай бўлади.
Яъни иддаси учта тўлиқ ҳайз кўриш бўлади. Албатта, у ҳайз кўрадиган аёллардан бўлса ва ҳомиладор бўлмаса.
«Шубҳа билан жинсий яқинлик қилиш» қоронғида билмасдан, ўзимнинг хотиним деб ўйлаб, бошқа хотинга яқинлик қилишга ўхшаш ҳолатларда содир бўлади. Фосид никоҳ эса гувоҳларсиз бўлган никоҳ, опасининг иддасида синглисига уйланиб олиш, тўртинчи аёлнинг иддаси чиқмай туриб, бешинчисини никоҳига олиш кабилардир.
Кичкиналиги ёки катталиги (сабабли) ёки ёши етса ҳам ҳайз кўрмаётганларники уч ойдир.
Бу ҳукмнинг далили қуйидаги ояти каримадир. Аллоҳ таоло Талоқ сурасида шундай марҳамат қилган:  

وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِن نِّسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ 

«Аёлларингиздан ҳайздан ноумид бўлганларининг иддаси, агар шубҳангиз бўлса, уч ойдир. Ҳайз кўрмаганлариники ҳам. Ҳомиладорларнинг иддаси ҳомилаларини қўймоқликдир» (4-оят).
Ўлимдан кейин тўрт ою ўн кун.
Бу ҳукмнинг далили ҳам Қуръони Каримда келган. Аллоҳ таоло айтади:  

وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا 

«Сизлардан вафот этиб, жуфтларини қолдирганларнинг аёллари ўзларича тўрт ою ўн кун кутарлар» (Бақара сураси, 234-оят).
Бу ҳукмга ҳадисдан ҳам далил бор:

عَنْ حُمَيْدِ بْنِ نَافِعٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ، عَنْ زَيْنَبَ بِنْتِ أَبِي سَلَمَةَ، أَنَّهَا قَالَتْ: دَخَلْتُ عَلَى أُمِّ حَبِيبَةَ زَوْجِ النَّبِيِّ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم حِينَ تُوُفِّيَ أَبُوهَا أَبُو سُفْيَانَ بْنُ حَرْبٍ، فَدَعَتْ بِطِيبٍ فِيهِ صُفْرَةٌ خَلُوقٌ، أَوْ غَيْرُهُ، فَدَهَنَتْ مِنْهُ جَارِيَةً، ثُمَّ مَسَّتْ بِعَارِضَيْهَا، ثُمَّ قَالَتْ: وَاللهِ مَا لِي بِالطِّيبِ مِنْ حَاجَةٍ، غَيْرَ أَنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم يَقُولُ عَلى الْمِنْبَرِ: «لَا يَحِلُّ لِامْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ، أَنْ تُحِدَّ عَلَى مَيِّتٍ فَوْقَ ثَلَاثِ لَيَالٍ، إِلَّا عَلَى زَوْجٍ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا». رَوَاهُ الْخَمْسَةُ 

Ҳумайд ибн Нофеъ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Зайнаб бинти Абу Салама айтади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалоллари Умму Ҳабибанинг олдиларига кирдим. Ўша пайт унинг отаси Абу Суфён ибн Ҳарб вафот этган кунлар эди. У сариқ рангли бир қоришма ёки бошқа хушбўй нарса келтиришларини сўради. Ундан бир қизчага суртиб кўрди-да, кейин ўзининг икки юзига суртиб туриб:
«Аллоҳга қасамки, ҳозир хушбўй нарса суртадиган ҳолим йўқ, аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг минбардан туриб: «Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган аёл учун бирор маййит учун уч кундан ортиқ аза тутиши ҳалол эмас. Фақат эрига тўрт ою ўн кун тутади», деганларини эшитган эдим», деди».
Бешовлари ривоят қилишган.
Ҳайз кўрадиган чўри учун икки ҳайздир.
Бу ҳукмнинг далили қуйидагича: 

وَلِلتِّرْمِذِيِّ وَأَبِي دَاوُدَ: طَلَاقُ الْأَمَةِ تَطْلِيقَتَانِ، وَعِدَّتُهَا حَيْضَتَانِ

Термизий ва Абу Довуднинг ривоятида:
«Чўри аёлнинг талоғи икки талоқ, иддаси икки ҳайз», дейилган.
Ҳайз кўрмайдиган ёки эри ўлган чўрининг иддаси ҳур аёлнинг иддасининг ярмидир.
Яъни кичик ёшдалиги ёки ёши ўтиб қолганлиги сабабидан ҳайз кўрмайдиган чўрининг иддаси бир ярим ой ва эри ўлган чўрининг иддаси икки ою беш кундир.
Ҳомиладор ҳур аёлнинг ҳам, чўрининг ҳам эри ўлгандан кейинги иддаси ҳомиласини туғишидир.
Чунки Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилган: 

وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ 

«Ҳомиладорларнинг иддаси ҳомилаларини қўймоқликдир» (Талоқ сураси, 4-оят).
Бу ҳукмга ҳадисдан ҳам далил бор: 

قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ رَضِي اللهُ عَنْهُ: اجْتَمَعَ أَبُو سَلَمَةَ وَابْنُ عَبَّاسٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ، وَهُمَا يَذْكُرَانِ الْمَرْأَةَ تُنْفَسُ بَعْدَ وَفَاةِ زَوْجِهَا بِلَيَالٍ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: عِدَّتُهَا آخِرُ الْأَجَلَيْنِ، وَقَالَ أَبُو سَلَمَةَ: قَدْ حَلَّتْ بِالْوَضْعِ، فَجَعَلَا يَتَنَازَعَانِ، فَقَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ: أَنَا مَعَ ابْنِ أَخِي، فَبَعَثُوا كُرَيْبـًا إِلَى أُمِّ سَلَمَةَ يَسْأَلُهَا، فَجَاءَهُمْ، فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ، قَالَتْ: إِنَّ سُبَيْعَةَ الْأَسْلَمِيَّةَ نُفِسَتْ بَعْدَ وَفَاةِ زَوْجِهَا بِلَيَالٍ، وَإِنَّهَا ذَكَرَتْ ذَلِكَ لِرَسُولِ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم، فَأَمَرَهَا أَنْ تَتَزَوَّجَ. رَوَاهُ الْخَمْسَةُ.
وَلَفْظُ التِّرْمِذِيِّ: وَضَعَتْ سُبَيْعَةُ بَعْدَ وَفَاةِ زَوْجِهَا بِثَلَاثَةٍ وَعِشْرِينَ أَوْ خَمْسَةٍ وَعِشْرِينَ يَوْمًا، فتَشَوَّفَتْ لِلنِّكَاحِ، فَأُنْكِرَ عَلَيْهَا، فَذُكِرَ ذَلِكَ لِلنَّبِيِّ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم، فَقَالَ: «إِنْ تَفْعَلْ فَقَدْ حَلَّ أَجَلُهَا» 

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Абу Салама ва Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо жам бўлганларида, эрининг ўлимидан бир неча кеча ўтиб туғадиган аёлни зикр қилиб қолишди. Ибн Аббос:
«Унинг иддаси икки муддатнинг узоғи», деди.
Абу Салама бўлса:
«Туғиши билан ҳалол бўлади», деди.
Икковлари тортиша бошладилар.
Шунда Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу:
«Мен биродаримнинг ўғли томонидаман», деди.
Сўраб келиш учун Курайбни Умму Саламанинг олдига юборишди. У келиб:
«Умму Салама: «Субайъа ал Асламийя эрининг вафотидан бир неча кеча ўтиб туғди. Кейин буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга айтган эди, у зот уни эрга тегишга амр қилдилар», деб айтди», деди».
Бешовлари ривоят қилишган.
Термизийнинг лафзида:
«Субайъа розияллоҳу анҳо эрининг вафотидан йигирма уч ёки йигирма беш кун ўтиб туғди. Сўнгра никоҳланмоқчи бўлди. Бу унга инкор қилинди. Кейин бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга зикр қилинган эди, «Агар қилмоқчи бўлса, муддати келди», дедилар», дейилган.
Кичик ёшдаги эрнинг ўлимидан кейин ҳомиладор бўлган аёлнинг иддаси ўлим иддасидир. Икки ҳолатда ҳам насаб собит бўлмайди.
Бу фаразий бир масаладир. Бир аёл гўдак болага никоҳланган эди. Бола ўлиб қолди. Ундан кейин аёл ҳомиладор бўлди. У ҳомиладорлик иддасини эмас, эри ўлганлик иддасини сақлайди. Чунки эри ўлганда у ҳомиладор эмас эди. Кичик ёшдаги боланинг никоҳида бўлган аёл унинг тириклигида ҳомиладор бўлса ҳам, ўлганидан кейин бўлса ҳам, боланинг насаби собит бўлмайди. Чунки кичик ёшдаги боладан ҳомила бўлиши мумкин эмас.
Масъулиятдан қочиб талоқ қилганнинг хотининики, агар боин бўлса, икки муддатдан узоғи ва ражъий бўлса, ўлимники.
 «Масъулиятдан қочиб талоқ қилиш» ўлим тўшагида ётган одамнинг завжасига меросдан тегмасин деган мақсадда уни талоқ қилиши эканини аввал ўрганган эдик. Ана ўша талоқ икки хил – боин ёки ражъий бўлиши мумкин.
Агар талоқ боин бўлса, аёл ўлим ва талоқ иддаларидан қай бири узоқроқ бўлса, ўшани ўтиради. Яъни эри ўлганидан кейин тўрт ою ўн кунгача уч ҳайз кўрса, ўлим иддасини ўтиради. Агар унинг уч ҳайз кўриши тўрт ою ўн кундан кўпроққа чўзиладиган бўлса, талоқ иддасини ўтиради.
Агар талоқ ражъий бўлса, аёл ўлим иддасини ўтиради. Чунки ражъий талоқ иддасида ҳали никоҳ алоқаси туради.
Шунингдек, бу ҳолатда аёл «Сизлардан вафот этиб, жуфтларини қолдирганларнинг аёллари ўзларича тўрт ою ўн кун кутарлар», деган оятга амал қилувчилар қоторига киради.
Ражъий талоқ иддасида озод қилинган чўрининг иддаси ҳур аёлнинг, боин талоқ иддасида озод қилинганники ва ўлимники чўрининг иддаси кабидир.
Чунки ражъий талоқда никоҳ боқий ва боинда зоил бўлади.
Ҳайздан қолган аёл бир неча ойдан кейин қон кўриб қолса, иддани қайта бошлаб, ҳайз ила санайди.
Бир аёл ҳайздан қолгани учун уч ой идда ўтирмоқчи эди. Аммо икки ойдан кейин ҳайз кўриб қолди. Бу ҳолда у шу кундан янги идда бошлайди ва иддасини уч ҳайз кўриш билан адо қилади.
Шунингдек, бир ҳайз кўриб, кейин ҳайздан қолса ҳам янгитдан идда бошлаб, ой билан санайди.
Икки ҳайз кўргач, ҳайздан қолган аёл ҳам янгитдан уч ой санаб, идда ўтиради.
Идда ўтирганида шубҳа ила яқинлик қилинган аёлга бошқа идда вожиб бўлади. Икки идда бир-бирига киришиб кетади. Биринчиси тамом бўлганида иккинчисининг баъзиси ўтган бўлади.
Иддадаги аёлга биров билмасдан уйланиб, яқинлик қилиб қўйди ёки аёллар «Бу сенинг хотининг», деб эркакни унга қўшиб қўйдилар ва яқинлик содир бўлди. Бу ҳолатлардаги жинсий яқинлик «шубҳа ила бўлган яқинлик» дейилади. Ўзи иддада ўтирган аёлга нисбатан бу иш содир бўлганда аёл асл иддаси устига шубҳа ила қилинган яқинликнинг иддасини ҳам ўтириши вожиб бўлиб қолади. Ана шунда икки идда бир-бирига киришиб кетади.
Мисол учун, бир ҳайз идда ўтирган аёл унинг устига яна уч ҳайз ўтириши лозим бўлади. Қолган икки ҳайз асл идданинг давоми бўлиши билан бирга, шубҳа иддасининг биринчи ва иккинчи ҳайзлари бўлади. Ундан кейин аёл иккинчи иддани тўлатиш учун яна бир ой идда ўтиради.
 Идда ўтириш фақат ҳомиладор ёки ҳомиладор эмасликни билиш учунгина эмас. Бу идданинг ҳикматларидан биридир. Бундан ҳомиладор эмаслиги аниқ бўлган аёллар идда ўтирмаса ҳам бўлаверади деган хаёлга бормаслик керак. Идда ўтиришнинг бундан бошқа ҳам жуда кўп ҳикматлари бўлиб, уларни Аллоҳнинг ёлғиз Ўзи билади. Шунинг учун ҳомиладор эмаслиги аниқ бўлган аёллар ҳам идда ўтиришлари лозимдир. Агар идда ўтирмасдан бошқа кишига никоҳлансалар, никоҳ ботил, ўзлари гуноҳкор бўладилар.
Фосид никоҳнинг иддаси ажратилгандан ёки яқинликни тарк қилишга азму қарор қилгандан кейин бошланади.
Эркак аёлга яқинлик қилишни тарк қилгани ҳақида хабар бериши шарт.
Аёл бехабар бўлса ҳам, идда тугайверади.
Яъни эрнинг талоқ қилганини ёки ўлганини хотин билмаса ҳам, иддаси ҳисобланаверади. Идданинг ҳисоби бошланиши учун талоқ ва ўлимни хотин билиши шарт эмас.
Агар эр ўзи қўйган боин талоқда идда ўтирган аёлни қайта никоҳлаб олиб, яқинлик қилмасдан аввал талоқ қилса, тўлиқ маҳр ва янги идда вожиб бўлади.
Чунки бу худди янги никоҳ ҳукмидаги никоҳ бўлади.
Зиммий талоқ қилган зиммияга ва биз томонга муслима бўлиб чиққан ҳарбияга идда вожиб эмас. Илло, ҳомиладор бўлса, вожиб.
Чунки ҳомиладор аёлнинг қорнидаги боланинг насаби собитдир.
Боин талоқдан ва ўлимдан кейин идда ўтирган балоғатга етган, оқила ва муслима аёл зебу зийнатни, заъфарон ва усфурга бўялган нарса кийишни, узрсиз мой, ҳинно, хушбўй ва сурма суришни тарк қилиш билан аза тутади. Озод бўлгани учун ва фосид никоҳдан кейин идда ўтирувчи эмас.
Бу ҳукмнинг далили қуйидаги ҳадисдир: 

عَنْ أُمِّ عَطِيَّةَ، قَالَتْ: كُنَّا نُنْهَى أَنْ نُحِدَّ عَلَى مَيِّتٍ فَوْقَ ثَلَاثٍ، إِلَّا عَلَى زَوْجٍ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا، وَلَا نَكْتَحِلَ، وَلَا نَتَطَيَّبَ، وَلَا نَلْبَسَ ثَوْبًا مَصْبُوغًا إِلَّا ثَوْبَ عَصْبٍ، وَقَدْ رُخِّصَ لَنَا عِنْدَ الطُّهْرِ، إِذَا اغْتَسَلَتْ إِحْدَانَا مِنْ مَحِيضِهَا فِي نُبْذَةٍ مِنْ كُسْتِ أَظْفَارٍ. رَوَاهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا التِّرْمِذِيَّ 

Умму Атийя розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Биз маййитга уч кундан ортиқ мотам қилишдан қайтарилар эдик. Фақат эр бўлса, тўрт ою ўн кун эди. Сурма қўймас, хушбўй нарса суртмас, бўёқли кийим киймас эдик. Магар, асли бўялган бўлса, бўлаверар эди. Батаҳқиқ, биримиз ҳайзидан пок бўлганда қачонки ғусл қилса, бир оз «кусти азфар»га (хушбўй суюқлик) рухсат берилган эди».
Бешовларидан фақат Термизий ривоят қилмаган.
Иддадаги аёлга совчи қўйилмайди. Фақат ишора йўли билан бўлса, майли.
Чунки Аллоҳ таоло Бақара сурасида шундай деган:  

وَلاَ تَعْزِمُواْ عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتَّىَ يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ 

«(Идда) ўз муддатига етмагунча никоҳ боғлашни қасд қилманг» (235-оят).
Жумладаги «қасд» сўзига алоҳида урғу бериляпти. Бу, идда ичида никоҳ қилиш у ёқда турсин, уни қасд қилишга ҳам рухсат йўқ деганидир. Ким идда вақтида никоҳ қилса, унинг никоҳи бузилади. Оралари ажратиб юборилади.
Вафотдан кейин идда ўтирган аёлларга ишора йўли билан совчи қўйса бўлади.
Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:  

وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاء أَوْ أَكْنَنتُمْ فِي أَنفُسِكُمْ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَكِن لاَّ تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاَّ أَن تَقُولُواْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا 

«У аёлларга ишора ила совчилик қилишингиз ёки уни ўз ичингизда яширин тутишингизда гуноҳ йўқ. Албатта, сиз уларни эслашингизни Аллоҳ биладир. Лекин улар билан хуфиёна ваъдалашманг. Магар маъруф сўз айтсангиз, майли» (235-оят).
Ушбу оятда эри ўлгандан кейин идда ўтирган аёлга совчилик қилиш ҳақида сўз кетяпти. Аввало, бундай аёлга очиқдан-очиқ совчилик қилиш ҳаром, чунки у азада – иддада ўтирибди. Ўлган эрининг ҳурмати бор, унинг қариндош-уруғларининг ҳам дардига дард қўшмаслик керак. Лекин ояти кариманинг кўрсатмасига кўра, эри ўлиб, идда ўтирган аёлларга очиқ-ойдин эмас, ишора билан совчилик қилишда гуноҳ йўқ.
«У аёлларга ишора ила совчилик қилишингиз ёки уни ўз ичингизда яширин тутишингизда гуноҳ йўқ».
Ишора билан совчилик қилиш қандай бўлади? Ишора билан совчилик қилиш «Бирорта муносиб аёл топилса, уйланмоқчи бўлиб юрибман», «Аёл киши бўлмаса, қийин бўлар экан» каби сўзлар билан кўнглидаги гапни билдиришдир. Ўтган азизлар ҳам шундай йўл тутишган. 

وَعَنْ سُكَيْنَةَ بِنْتِ حَنْظَلَةَ، قَالَتْ: اسْتَأْذَنَ عَلَيَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ، وَلَمْ تَنْقَضِ عِدَّتِي مِنْ مَهْلَكَةِ زَوْجِي، فَقَالَ: قَدْ عَرَفْتِ قَرَابَتِي مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم وَقَرَابَتِي مِنْ عَلِيٍّ، وَمَوْضِعِي مِنَ الْعَرَبِ، قُلْتُ: غَفَرَ اللهُ لَكَ يَا أَبَا جَعْفَرٍ، إنَّكَ رَجُلٌ يُؤْخَذُ عَنْكَ، وَتَخْطُبُنِي فِي عِدَّتِي، فَقَالَ: إنَّمَا أَخْبَرْتُكِ بِقَرَابَتِي مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم وَمِنْ عَلِيٍّ، وَقَدْ دَخَلَ رَسُولُ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم عَلَى أُمِّ سَلَمَةَ، وَهِيَ مُتَأَيِّمَةٌ مِنْ أَبِي سَلَمَةَ، فَقَالَ: «لَقَدْ عَلِمْتِ أَنِّي رَسُولُ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم، وَخِيرَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ، وَمَوْضِعِي مِنْ قَوْمِي»، كَانَتْ تِلْكَ خِطْبَتَهُ. رَوَاهُ الدَّارَقُطْنِيِّ 

Сукайна бинти Ханзаладан ривоят қилинади:
«Эрим ҳалок бўлганидан кейин иддам тугамай ўтирганимда олдимга Муҳаммад ибн Али кириб:
«Менинг Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи васалламга яқинлигимни, Алига ҳам яқинлигимни яхши биласан, араблар ичидаги мақомимни ҳам биласан», деди. Мен унга:
«Аллоҳ сизни мағфират қилсин, эй Абу Жаъфар! Ўрнак олинадиган кишисиз. Иддада ўтирганимда совчилик қиляпсизми?!» дедим. У:
«Мен сенга Расулуллоҳ алайҳиссалом ва Алига яқинлигимнинг хабарини бердим, холос. Умму Саламанинг эри Абу Салама вафот этиб бева қолганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг олдига кириб: «Мени Аллоҳнинг Расули ва Унинг махлуқотларининг яхшиси эканимни ва қавмимдаги мартабамни биласан», деганлар. Бу у зотнинг совчиликлари эди», деди».
Дорақутний ривоят қилган.
Оятдаги «уни ўз ичингизда яширин тутишингизда гуноҳ йўқ», деган жумладан совчилик ниятини ичда сақлаш назарда тутилгандир. Чунки
«Албатта, сиз уларни эслашингизни Аллоҳ биладир».
 Шунинг учун ҳам совчиликни ўз ичида тутишни гуноҳ ҳисобламади, лекин идда ўтирган аёл билан никоҳ ҳақида хуфиёна ваъдалашишдан ман қилди.
«Лекин улар билан хуфиёна ваъдалашманг».
Чунки бу – бешармлик, ўлган эр хотирасига хиёнат ва иддани вожиб қилган Аллоҳ таолодан уялмасликдир.
«Магар маъруф сўз айтсангиз, майли».
Яъни мункар, фаҳш ва Аллоҳнинг шариатига хилоф бўлмаган гапларни гапирса бўлаверади.
Боин ва ражъий талоқнинг иддасида ўтирган аёл уйидан асло чиқмайди.
Бу ҳукм Талоқ сурасидан олинган:  

لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِن بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَن يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ 

«Уларни уйларидан чиқарманглар ва ўзлари ҳам чиқмасинлар, очиқ фаҳш иш қилган бўлсалар, мустасно. Ана шулар Аллоҳнинг чегараларидир. Ким Аллоҳнинг чегараларидан чиқса, ҳақиқатан, ўзига ўзи зулм қилибди» (1-оят).
Одатда, эркак киши аёли билан келишмай қолса, уни уйдан чиқариб юборишга шошилади. Аслида, унинг бунга ҳаққи йўқ, ҳатто талоқ қилгандан сўнг ҳам иддаси чиқмагунча аёлни уйдан чиқариб бўлмайди. Худди шу маънони таъкидлаш учун Аллоҳ таоло:
«Уларни уйларидан чиқарманглар», демоқда, «уйларингиздан» эмас.
Аёл кишини уйдан чиқариб юбориш мумкин эмас экан. Лекин унинг ўзи чиқиб кетса бўладими? Ҳозирги кунда бизда кўп учрайдиган ҳолат бор: сал гап-сўз ўтиши билан аёл тугунини кўтариб, ота-онасиникига жўнайди. Бу ҳам тўғри эмас. Қуръони Карим:
«ва ўзлари ҳам чиқмасинлар», деяпти.
Қайси аёл талоқдан сўнг иддаси чиқмай туриб, эрининг уйидан чиқиб кетса, гуноҳкор бўлади. Шариатнинг бу ҳукми ҳам ўзга ҳукмлари каби ҳикматлидир. Лекин кўп оилали хонадонларда агар эр вафот этса, келин қайнотаси  ва қайнилари билан бирга бир ҳовлида қолишларига тўғри келади. Бундай ҳолатларда қайнота келинга номаҳрам бўлади. Шунинг учун улар номаҳрамлар каби муомалада бўлишлари керак.
Иддада ўтирган аёл эрининг кўзига чиройли бўлиб кўриниб турса, эр аччиғидан тушиб, кўнгли эриб, қайта ярашишга мойил бўлиб қолади. Уйдан чиқиб кетганда эса бунинг акси бўлади. Яъни келин ота уйига бориб, эридан шикоят қилади, оқибатда унинг қариндошларининг жаҳли чиқади. Келиб, куёв ва унинг яқинлари билан уришадилар, шундай қилиб, юзкўрмас бўлиб кетишлари мумкин. Бундай ҳолда аёлнинг уйдан чиқишига бирдан-бир сабаб  бор:
«очиқ фаҳш иш қилган бўлсалар, мустасно».
Уламоларимиз уни «зино» деб айтадилар, баъзилари бунга қаттиқ озор бериш, хафа қилишни ҳам қўшадилар.
Вафотнинг иддасида ўтирган аёл кеча-кундуз чиқиши мумкин. Аммо манзилида тунайди.
Чунки эри ўлган аёл талоқ қилинган аёлдан фарқли ўлароқ, ўзини ўзи нафақа билан таъминлашга муҳтож. Шунинг учун уйидан чиқишга мажбур бўлади. Талоқ қилинган аёлнинг нафақаси эса уни талоқ қилган эрига вожиб бўлади.
Аёл ажрашгандан кейин ҳам, вафотдан кейин ҳам ўз манзилида идда ўтиради. Илло, у бошқалар томонидан чиқарилса ёки молининг талафотга учрашидан ва уйнинг йиқилишидан қўрқса ёхуд уйнинг ижара ҳақини топа олмаса, чиқади.
Бу ҳукмнинг далили қуйидаги ҳадисдир: 

عَنِ الْفُرَيْعَةِ بِنْتِ مَالِكٍ الْخُدْرِيِّ: أَنَّهَا جَاءَتْ رَسُولَ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم تَسْأَلُ أَنْ تَرْجِعَ إِلَى أَهْلِهَا فِي بَنِي خُدْرَةَ، وَأَنَّ زَوْجَهَا خَرَجَ فِي طَلَبِ أَعْبُدٍ لَهُ أَبَقُوا، حَتَّى إِذَا كَانَ بِطَرَفِ الْقَدُومِ لَحِقَهُمْ، فَقَتَلُوهُ، فَسَأَلْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم أَنْ أَرْجِعَ إِلَى أَهْلِي، فَإِنَّ زَوْجِي لَمْ يَتْرُكْ لِي مَسْكَنًا يَمْلِكُهُ، وَلَا نَفَقَةً، قَالَتْ: فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم: «نَعَمْ»، قَالَتْ: فَانْصَرَفْتُ حَتَّى إِذَا كُنْتُ فِي الْحُجْرَةِ أَوْ فِي الْمَسْجِدِ، نَادَانِي أَوْ أَمَرَ بِي، فَنُودِيتُ لَهُ، فَقَالَ: «كَيْفَ قُلْتِ؟» فَرَدَدْتُ عَلَيْهِ الْقِصَّةَ الَّتِي ذَكَرْتُ مِنْ شَأْنِ زَوْجِي، قَالَ: «امْكُثِي فِي بَيْتِكِ، حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ»، قَالَتْ: فَاعْتَدَدْتُ فِيهِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا، فَأَخْبَرْتُ عُثْمَانَ، فَاتَّبَعَهُ، وَقَضَى بِهِ. رَوَاهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ 

Фурайъа бинти Молик Худрий розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига Бану Худрадаги ўз аҳлига қайтишни сўраб келди. Чунки эри қочиб кетган қулларини қувиб бориб, Қаддум томонда уларга етиб олганда улар томонидан қатл этилган эди.
«Шунда мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўз аҳлимга қайтишимни сўрадим. Чунки эрим менга маскан ҳам, нафақа ҳам қолдирмаган эди.
Бас, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳа», дедилар. Мен чиқиб, ҳужрага ёки масжидга етганимда у зот мени чақирдилар ёки (чақириб келишга) амр қилдилар.
Мен у зотнинг ҳузурларига чақирилдим. У зот менга:
«Нима дединг?» дедилар.
Мен у зотга эрим ҳақидаги қиссани қайтариб айтдим. Шунда у зот:
«Фарз қилинган (идда) ўз муддатига етмагунича уйингда тур», дедилар.
Мен у ерда тўрт ою ўн кун идда ўтирдим. Бу ҳақда Усмонга хабар бердим. У ҳам шунга эргашди ва шунга биноан ҳукм чиқарди».
«Сунан» эгалари ривоят қилишган.
Боин талоқда икковлари ўртасида тўсиқ бўлиши лозим.
Агар боин уч талоқ ва хулуъдан кейинги иддада ўтирган аёл ундан ажраган эр билан бир хонада турадиган бўлса, бегонага ўхшаб, ораларига парда тутишлари лозим. Унга эрнинг кўзи тушмаслиги керак.
Манзил иккиси учун торлик қилса, эрнинг чиққани яхшироқ. Эрнинг фосиқлиги учун ҳам шундай қилинади.
Чунки идда ўтирган аёлнинг уйдан чиқмаслиги Қуръони Каримда келган амрдир. Эрнинг чиқмаслиги ҳақида амр йўқ.
Ораларини тўсишга қодир бир аёлнинг қўйилиши яхшидир.
Шунда икки бегонанинг холи қолмаслиги каби буларнинг ҳам холи қолмасликлари таъминланган бўлади.
Агар эр уни сафарда боин талоқ қилса ёки ўлиб қолса ва аёл билан шаҳрининг ораси сафар масофасидан оз йўл бўлса, ўз шаҳрига қайтади.
Агар уларнинг ораси ҳар томонга сафар  масофасича бўлса ва аёл очиқлик жойда бўлса, ихтиёр ўзида. Қайтиш афзал. Агар ўша пайтда аёл шаҳарда бўлса, ўша ерда идда ўтиради. Сўнгра маҳрами билан чиқади.
Маҳрами билан қароргоҳига етиб олиб, иддани давом эттиради.