Савол: Музорабага пул олган киши олган маблағларини бошқа бировга музорабага бериши жоизми?
Жавоб: Агар сармоя эгаси музорибга ўзингиз билган тарзда иш юритавер деб айтган бўлса, яъни фалон шаҳарда фалон нарсаларнинг савдоси билан нақд ёки насияга фалончилар билан деган шартларни қўймаса, музориб дастмояни бошқа бировга музорабага ёки шерикчиликка бериши мумкин.

وَيَمْلِكُ الْمُضَارِبُ فِي الْمُطْلَقَةِ الَّتِي لَمْ تُقَيَّدْ بِمَكَانٍ أَوْ زَمَانٍ أَوْ نَوْعٍ الْبَيْعَ... بِنَقْدٍ وَنَسِيئَةٍ مُتَعَارَفَةٍ، وَالشِّرَاءَ وَالتَّوْكِيلَ بِهِمَا، وَالسَّفَرَ بَرًّا وَبَحْرًا.
“Макон, замон, олди-соттининг тури, нақд ва насия тайин қилинмаса музориб одатдаги нақд ва насияга савдо қилишга, сотиб олишга ва вакил қилишга, қуруқлик ва денгизда сафар қилиш ҳуқуқига эга бўлади” (Раддул муҳтор).

Музориб дастмояни ўз иҳтиёжларига ишлатиб юбориб, дастмоя эгасига фойда бериб туриши
Савол: Бир киши тижорат мақсадида бировдан маблағ олса, лекин уни тижоратга тикмай ўз иҳтиёжларига сарф қилиб юборса ва келишилинган муддатда фойда тариқасида маълум маблағ бериб турса, дастмоя эгаси бундан беҳабар фойдани олиб юрса, унинг олган маблағи ҳалол бўладими?
Жавоб: Бу суратда ҳукм шуки, музорабага пул олган киши уни тижоратга тикмасидан аввал қўлда турган сармоя омонат саналади. Уни бошқа жойга сарфлаб юборса, бунинг икки сурати бўлади:
1. Музорабачи сармояни ўзининг иҳтиёжларига сарфласа ва ундан ҳеч қандай фойда топмай, дастмоя эгасини оғзини ёпиш учун маълум бир суммани фойда деб бериб турса, бунинг ҳукми музориб хиёнат қилганлиги туфайли гуноҳкор бўлади ва сармояни тўлаб беради. Гуноҳидан тавба қилиб мол эгасига барча сармояни қайтариши лозим бўлади. Маблағ эгаси агар унинг хиёнатини билса, фойда тарзда берган нарсасини олиши жоиз бўлмайди ва олган нарсасини музорибга қайтариб бериши лозим бўлади. Билмаган суратда эса, узурли саналади. Ашраф Али Таҳонавий раҳматуллоҳи алайҳ тижоратга маблағ олиб, уни ўз эҳтиёжларига сарф қилса деган мазмундаги савол жавобида, мол эгаси музорабага пул олган кишининг хиёнатидан бехабар фойда тарзда олиб турган нарсаси ҳалол бўлади. Лекин, хабардор бўлгандан кейин олиши жоиз эмас. Пулни айлантиришга олган кишига ўша маюлағдан топган фойдаси ҳалол бўлмайди.
Тижоратга маблағ олган киши бу суратда музорабаси эмас, балки қарздор ҳисобланади (Имдодул фатаво);
2. Музорабага деб маблағ олган киши хиёнат қилиб молни ўз эҳтиёжига сарфламай маблағ эгаси тайин қилган нарсадан бошқа нарсага пул тикиб фойда кўрса, унинг ҳукми шуки, топган фойдасининг барчаси фосид фойдалар қаторига кириб, ҳаром саналади. Музорибга сармоя билан биргаликда ундан топган фойдасини барчасини қўшиб, сармоя эгасига қайтариши вожиб бўлади. Мол эгасига сармояси ва ундан топилинган фойдани олиш ҳамда истеъмол қилиш жоиз ва ҳалолдир.
إذَا كَانَ الْأَصِيلُ فَقِيرًا طَابَ لَهُ وَإِنْ كَانَ غَنِيًّا فَفِيهِ رِوَايَتَانِ وَالْأَشْبَهُ كَمَا قَالَ فَخْرُ الْإِسْلَامِ فِي شَرْحِ الْجَامِعِ الصَّغِيرِ أَنَّهُ يَطِيبُ لَهُ؛ لِأَنَّهُ إنَّمَا رَدَّهُ عَلَيْهِ؛ لِأَنَّهُ حَقُّهُ .
“Агар сармоядор фақир бўлса, музориб сармояда хиёнат қилиб топган фойдасини олиш унга ҳалол бўлади. Агар сармоядор бой бўлса, бу ҳақда икки хил ривоят бор. Фахрул ислом “Жомиус сағир”нинг шарҳида айтган қавлига кўра олишлиги унга ҳалол бўлади. Чунки, у унинг ҳаққидир” (Баҳрур роиқ).

Савол: Музорабада дастмоя эгасини ҳам музорабачи билан ишлаши шарт қилиниши жоизми?
Жавоб: Бу музорабани фосид қилади. Лекин, сармоя эгас ўз ихтиёри билан баъзи ишларига ёрдам беришида зарар йўқ.

Музорабадаги шарт сабабли фойдани муайян миқдори ёки икки шерикни фойдада шерик бўлиши бекор бўлса, музораба битми фосид бўлади. Масалан, музорабада шерикларни улуши тайин қилинмаса ёки ҳар ойда минг сенга деб муайян бир фойда бир шерикка тайин қилиниши каби. Агар музораба қоидаларига хилоф равиштаси шарт қўйилса, масалан сармоядор иш юритувчига фойданинг учдан бири ва қўшимча минг сенга деб шарт қўйса музораба битми жоиз бўлади ва фойданинг учдан бири унга тегиб қўшимча шарт қилинган минг бекор бўлади.

Савол: Музорабани маълум бир вақтгача тайин қилиб қийиш мумкинми?
Жавоб: Маълум бир вақтгача музораба қилишни келишиб олиш жоиздир.
وَكَذَلِكَ إذَا وَقَّتَ لِلْمُضَارَبَةِ مُدَّةً مَعْلُومَةً بِعَيْنِهَا جَازَ وَبَطَلَ الْعَقْدُ بِمُضِيِّهَا؛ لِأَنَّهَا تَوْكِيلٌ فَتَوَقَّتَ بِمَا وَقَّتَهُ
“Агар музорабани маълум бир муддатгача бўлиши тайин қилинса жоиз бўлади ва ўша муддат тугаши билан битм бекор бўлади. Чунки, у вакил қилиш ҳисобланиб, белгиланган вақтгача амалда бўлади” (Жавҳаратун наййира).
Бундан келиб чиқадики, муддат етиб келгач музораба битми бекор бўлиб, янги нарсалар сотиб олиш ҳуқуқи бекор бўлади ҳамда қуйидаги ишлардан бирини бажариши мумкин бўлади:
1. Сотиб олинган нарсаларни сотиб, нақд пул шаклига келтириш учун музорибга қўшимча вақт берилади;
2. Мавжуд таварларни сармоядор ва музориблардан бири сотиб олишлари мумкин ва фойдани келишувдаги нисбатга кўра тақсим қилиб олинади:
3. Сармоядорлар бир несча киши бўлсалар, улардан бири сотиб олиб, келишилинган фойдани тақсим қилишлари мумкин.
Муддат тайин қилинмаган ҳолатда музорибни ишдан бўшатиш
Савол: Музорабани маълум бир муддат билан белгиланмаган суратда сармоя эгаси музорибни ишдан бўшатиши жоизми?
Жавоб: Музораба битмини бекор қилиш учун сармоя эгаси музорибни ишдан бўшатса бўлади. Лекин, юқорида қайд қилинганидек, зарар келтирадиган шаклда бўлмаслиги лозим. Агар музорабага маълум бир муддат белгиланган бўлса, белгиланган муддат тугамагунича музорибни ишдан бўшатиш жоиз эмас. Лекин, музориб, сармояни зоя қилишлиги ва исроф қилишлиги хавфи бўлса, муддатдан аввал ҳам уни бекор қилиш ҳам мумкин.
Музориб ёки сармоя эгасидан бири вафот топса, музораба битми бекор бўлади. Агар музориб вафот топса ва дастмоя тавар шаклида бўлса, музорибнинг васийси ёки сармоя эгаси уни сотиб нақд пулга айлантиради. Фойда кўрилинган суратда фойдани келишувга биноан тақсим қилинади.
Агар дастмоя эгаси вафот топса, музораба битми бекор бўлади. Агар дастмоя тавар шаклида бўлса, музориб уни сотиб нақдга айлантириши мумкин.
وَتَبْطُلُ الْمُضَارَبَةُ بِمَوْتِ أَحَدِهِمَالِكَوْنِهَا وَكَالَةً وَكَذَا بِقَتْلِهِ، وَحَجْرٍ يَطْرَأُ عَلَى أَحَدِهِمَا وَبِجُنُونِ أَحَدِهِمَا مُطْبَقًا قُهُسْتَانِيٌّ .
“Музораба битми музориб ёки сармоя эгасидан бирининг вафот топиши билан бекор бўлади. Чунки, бу келишув ваколат эди. Шунингдек, улардан бирини кимлардир томонидан ўлдирилиши ва кимлардир тарафидан фаолият юритишига тўсқинлик қилиниши ва иккисидан бирининг мажнун бўлиб қолиши билан ҳам бекор бўлади” (Раддул муҳтор). Музораба битми бекор қилингани билан музориб кўрилган фойдадаги ҳиссаси маҳрум қилинмайди.

Музорабадаги муҳим масалалардан бири музориб сармояда қандай тасарруф юритишга ҳақли? Бу борада тафсир шуки, музораба икки қисмга бўлинади:
1. Мутлоқ музораба;
2. Қайдланган музораба.
Мутлоқ музорабадан мурод музорибга бирор бир хос иш ёки унинг кайфияти, иш юритиш жойи, иш юритиш вақти, кимлар билан иш юритиши чегараланмай сармоя унга ҳавола қилинади.
Қайдланган музораба юқоридаги мутлоқ музорабанинг акси бўлиб, унда хос иш юритиш, маълум жой, вақт ва бошқаларда қайдлар белгилаб қўйилади.

1. Томонлардан бири битмни бекор қилса ёки сармоя эгаси музорабачини иш юритишдан тўхтатиб қўйса;
2. Томонлардан бири вафот топса;
3. Томонлардан бирортаси мажнун бўлиб қолса;
4. Ҳали иш юритишни бошлашдан илгари сармоя талофатга учраса;
5. Сармоя эгаси асли мусулмон бўлиб, кейин (наузан биллаҳ) диндан қайтса. Аслида бошқа дин вакил бўла туриб битм тузилган бўлса, зарари йўқ, жоиздир.

Музораба фосид бўлса, музориб сармояда иш юритишга ҳаққи йўқ. Кўрилган фойдада ҳам ҳаққи йўқ. Хоҳ фойда кўрилсин ёки зарар кўрилсин. Музорибга ижара ҳаққи берилади, яъни бир киши бошқа бир кишини қўл остида бўла туриб шу каби ишларни юритса қанча ҳақ олса, унга ҳам шунча ҳақ берилади.

Музорабага қандай ҳукмлар тартиб топади? Бу борада ҳоким Шаҳид ўзларининг “Кофий” деган китобларида жуда ҳам тўлиқ тарзда баён қилиб ўтганлар: 
1. Музориб, биринчи босқичда сармояни қўлга олиб, унда иш юритишдан илгари сармояга омонатдор ҳисобланади ва дастмоя ҳаққида омонатдаги ҳукмлар жорий бўлади. Масалан, музориб, томонидан хиёнат ва бепарволик сабабисиз молга талофат етса, уни тўламаслик каби;
2. Музориб сармояда иш юритишни бошлаганда сармоя эгаси тарафидан вакил ҳисобланади;
3. Иш юритигандан кейин фойда кўрилса музориб сармоя эгасига фойдада шерик бўлади. Агар қайсидир сабаб билан музораба битми фосид бўлса, музориб унда хизматчига айланади ва ҳар қандай ҳолатда ҳам хизмат ҳаққига эгадор бўлади;
4. Агар музориб сармоя эгасини кўрсатмаларига хилоф тарзда иш юритса, музориб сармояни ғасб қилиувчи ва талон-тарож қилувчи ҳисобланади. Бундай ҳолатда молга талофат етса тўлаб беради. Агар фойда кўрса фойданинг барчаси молэгасиники бўлади;
5. Агар музорабада зарар кўрилса, зарар доимо сармоя эгаси тарафидан бўлади. Шу ерда бир нарсага эътибор бериш лозим. Агар икки кишининг ўртасида узулуксиз масалан, икки йилдан музораба давом этиб келаётган бўлса, биринчи йил фойда кўрилиб фойда тақсим қилиб олинган бўлса, иккинчи йили зарар кўрилса, биринчи йил бўлишиб олинган фойдалар ортга қайтарилади ва у билан зарар қопланилади. Агар зарарни қоплашга фойда етмаса, зарар сармоядан қопланилади;

Савол: Музорабачи бир неча кишилардан маблағ олади ва ҳар бирига фойданинг нисбатини турлича белгилайди. Шу тўғрими?
Жавоб: Музорабачи сармоя эгаларига турли нисбатда фойда бериб туришни келишган бўлса жоиз. Лекин келишув фойзларга кўра, яъни фойданинг учдан бири, иккидан бири каби бўлиши лозим. 
Агар ҳар ойда муайян бир миқдорни тайин қилинса, ҳар ойда фойда кўрсанг ҳам, кўрмасанг ҳам эллик мингдан бериб турасан дейилиши каби.У судхўрлик саналади.
وَكَوْنُ الرِّبْحِ بَيْنَهُمَا شَائِعًافَلَوْ عَيَّنَ قَدْرًا فَسَدَتْ وَكَوْنُ نَصِيبِ كُلٍّ مِنْهُمَا مَعْلُومًا عِنْدَ الْعَقْدِ .
“Фойда иккиси ўртасида нисбатга кўра белгиланиши шарт. Агар муайян миқдор тайин қилиб қўйилса, фосид бўлади. Битм вақтида томонларнинг улуши маълум бўлишилозим” (Раддул муҳтор).
Музорабага маблағ берувчилар барчаси ўзаро инон ширкатининг шериклари саналадилар ва уларга инон ширкатининг ҳукмлари жорий бўлади. 
Савол: Музораба ёки ширкат қилмоқчи бўлган томонлар ўртага пул қўйганларидан кейин, ҳар ойда икки миллионга икки юз атрофида фойда тушади, деб фойдани маълум бир нисбатда, яъни фойданинг учдан бири, учдан иккиси сенга, деб аниқлаштирмай битм тузишса ва ҳар ойда, икки юзга яқин маблағ дастмоя эгасига бериб турилса жоиз бўладими?
Жавоб: Музораба ёки ширкат битми тузилаётганда икки томоннинг фойдадан ҳиссалари тайин қилиниши шарт. Акс ҳолда музораба фосид бўлади.
وَكَوْنُ نَصِيبِ كُلٍّ مِنْهُمَا مَعْلُومًا عِنْدَ الْعَقْدِ .
“Битм вақтида томонларнинг улуши маълум бўлишилозим” (Раддул муҳтор).
Музораба фосид бўлган суратда, топилган фойданинг барчаси дастмоя эгасиники бўлиб, музориб (иш юритувчи)га иш ҳақи берилади.

Савол: Музориб дастмоя эгасининг кўрсатмасига хилоф иш тутса нима бўлади?
Жавоб: Музориб маблағ тикувчи томонидан иш юритишга вакил саналади. Шунинг учун маблағ эгаси билан келишилинган шартларга кўра ва айтилган томонга маблағ тикиши зарур бўлади. Агар музориб келишилинган шартлар равишда иш тутмаса, музораба фосид бўлади.
Фосид музорабанинг ҳукм шуки, фойда нуқсоннинг барчаси мол эгасига бўлади. Музорибга фойда кўрилинган суратда иш ҳақи берилади, яъни бир киши бирортасини қўл остида туриб, музориб каби иш юритганда қанча ҳақ оладиган бўлса, ўшанча миқдорда ҳақ олади. Агар иш ҳақи келишилинган фойдадан ортиб кетса, келишилинган фойдадан ортиғини ола олмайди. Агар умуман фойда кўрилмаса, иш ҳақи берилади.

Савол: Музориб таварларни ўзини ўғли, ота-оналарига сотиши ёки улардан сотиб олиши мумкинми?
Жавоб: Музориб сармоя эгаси тарафидан вакил саналади. Вакилнинг ҳукми шуки, у ўзи билан ўзи, яъни музораба молини ўзига сотиб олиши, ота-оналари ва фарзандлари билан қўшилиб савдо қилиши жоиз бўлмайди. Чунки, булар билан савдо қилинганда музораба молини кўпайтириш ва ундан фойда кўриш кўзланмайди.
لَا يَعْقِدُ وَكِيلٌ الْبَيْعَ وَالشِّرَاءَ وَالْإِجَارَةَ وَالصَّرْفَ وَالسَّلَمَ وَنَحْوَهَا .مَعَ مَنْ تُرَدُّ شَهَادَتُهُ لَهُ ) لِلتُّهْمَةِ وَجَوَّزَاهُ بِمِثْلِ الْقِيمَةِإلَّا مِنْ عَبْدِهِ وَمُكَاتَبِهِ إلَّا إذَا أَطْلَقَ لَهُ الْمُوَكِّلُ ) كَبِعْ مِمَّنْ شِئْتَفَيَجُوزُ بَيْعُهُ لَهُمْ بِمِثْلِ الْقِيمَةِ ) اتِّفَاقًا
“Вакил унинг фойдасига гувоҳлиги ўтмайдиган кишиларга олти-сотди, ижара, саррофлик ва салам байлари ҳамда шунга ўхшашларини қилишлари туҳматни эҳтимоли бўлгани учун жоиз бўлмайди. Абу Юсуф ва Имом Муҳаммадлар нахздида бошқалар билан қиладиган нархга кўра юқоридаги ишларни қилиши жоиз бўлади. Лекин сармоя эгаси хоҳлаганинг билан савдо қилавер деса, уларга ҳам сотиши мумкин. Лекин, бозордаги қиймат эвазига кўра бўлиши шартдир” (Раддул муҳтор).

Савол: Музорабада музорибнинг иш юритиш давомидаги еб ичиш ҳаражатлари ким томонидан қопланади?
Жавоб: Музориб узоқ жойга сафар қилса, савдогарларнинг одатига биноан йўл кира, еб ичиш ҳаражатларини музораба сармоясидан олса бўлади. Лекин, ўз юртида иш юритаётган вақтида еб-ичиш, уйга бориб келиш ҳаражатларини барчаси ўз ёнидан бўлади. Ҳудди, касал бўлганда дори-дармон, сурма ва соч-соқолини бўяшга ишлатилган нарсаларнинг ҳаражатлари ўз ёнидан бўлгани каби.
وَإِذَا سَافَرَوَلَوْ يَوْمًافَطَعَامُهُ وَشَرَابُهُ وَكِسْوَتُهُ وَرَكُوبُهُبِفَتْحِ الرَّاءِ مَا يُرْكَبُ وَلَوْ بِكِرَاءٍوَكُلُّ مَا يَحْتَاجُهُ عَادَةًأَيْ فِي عَادَةِ التُّجَّارِ بِالْمَعْرُوفِفِي مَالِهَالَوْ صَحِيحَةً
“Гарчи бир кунга сафар қилсада, унинг еб ичиши, кийими, улови, кира ҳаққи ва савдогарлар одатда муҳтож бўладиган чиқимларнинг барчаси музорабанинг молидан бўлади. Агар музораба тўғри тарзда тузилган бўлса” (Раддул муҳтор).
وَإِنْ عَمِلَ فِي الْمِصْرِسَوَاءٌ وُلِدَ فِيهِ أَوْ اتَّخَذَهُ دَارًافَنَفَقَتُهُ فِي مَالِهِكَدَوَائِهِ عَلَى الظَّاهِرِ.
“Музориб, ўзининг шаҳрида хоҳ у ўша жойда туғилган бўлсин ёки кейнчалик ватан тутган бўлсин иш юритса, чиқимлари, Зоҳир ривоятда ўзининг ёнидан бўлади. Касал бўлганидаги дори-дармонлари ўзининг ёнидан бўлгани каби” (Раддул муҳтор).
Агар сармоя эгаси бъзи бир ҳаражатларни сармоядан ишлатиб туришга рухсат берса, бу унинг эҳсони ҳисобланади.


Савол: Музориб иш юритишда хатога йўл қўйса, зарар ким томонидан қопланилади? Музорибми ёки дастмоя берган кишими?
Жавоб: Музориб мутлоқ музорабада бўлса ҳам, яъни бирор жой ёки шунга ўхшаш енарсалар билан қайдланмаган музорабада бўлса ҳам иш юритиш мобайнида ўта қимматга сотиб олса ёки ўта арзонга сотса, фойда-зарар музорибнинг зиммасига бўлади. Зарар кўрилган суратда сармояни тўлаши лозим бўлади.
وَلَوْ اشْتَرَى بِمَا لَا يَتَغَابَنُ النَّاسُ فِي مِثْلِهِ يَكُونُمُخَالِفًا، وَإِنْ قِيلَ لَهُ اعْمَلْ بِرَأْيِكَ.
“Гарчи музорибга ўзинг билганингча иш юритавер деб ҳуқуқ берилган бўлсада, одатда одамлар у маблағ эвазига сотиб олинмайдиган бирор нарсани сотиб олса, музориб келишувга хилоф иш тутган бўлади (ва зиён унинг зиммасига бўлади).”

Музорибнинг музораба битмида иккита ҳаққи бор:
1. Кўрилганда фойдадан ўз улишига эга бўлиши. Лекин бу фойда дастмоянинг эгаси сармояни қайтариб олиб фойда тақсим қилингандан кейингина бўлади. Мабода фойда тақсим қилингандан кейин музораба тугатилмай давом эттирилса ёки бекор қилиниб қайтадан тузилмаса ва зиён кўрилса, кўрилган фойда ортга қайтарилинади. Агар сармояни қайтадан олиб музораба битми тугатилса ёки қайтариб олмай янгитдан битм тузилса ва кейин зиён кўрилса, аввалги кўрилган фойдалар қайтарилмайди. Балки, сармояни ўзидан қопланилади;
2. Музориб иш юритьиш мабойнида сафар қилишга тўғри келса, сафар ҳаражатлари сармоядан олинаверади. Лекин, ўз юртида иш олиб бораётганда музорибнинг нафақаси ўз томонидан бўлади. Музораба молидан бўлмайди;

Фойда-зиён тенг шерик деб музораба қилиш
Савол: Бир киши бошқасига: “Маблағ мендан, тижорат қилиш сендан, фойда зарар тенг шерик” деса шу муомала жоизми?
Жавоб: Бундай муомала музораба дейилади. Яъни бир кишидан маблағ, бошқа киши томонидан меҳнат. Музорабада зарарга шерик бўлишни шарт қилиш ботилдир. Лекин бу шартга эътибор йўқ. Музораба фосид бўлмайди балки шарт ботил бўлади. Мабодо музорабада зиён кўрилса, барча зиён роббул мол яъни маблағ эгасига бўлади , музориб эса меҳнатига куяди.
وَمَا لَا فَلَا مِثْلَ أَنْ يَشْتَرِطَ أَنْ تَكُونَ الْوَضِيعَةُ عَلَى الْمُضَارِبِ أَوْ عَلَيْهَا فَهِيَ صَحِيحَةٌ وَهُوَ بَاطِلٌ
“Зиённи музориб зиммасида бўлиши ёки иккиси ҳам зиёнда шериклигини шарт қилинса, музораба саҳиҳ ва шарт ботилдир. Агар фойда кўрилмасдан зиён кўрилса, зарар  роббул молга бўлади. Музориб меҳнатига куяди ҳолос”. (Баҳрур роиқ).
Фойда тақсим қилингандан кейин зиён кўриш
Савол: Музорабада фойда кўрилиб кейин зарар кўрилса, қандай бўлади?.
Жавоб:
وما هلك من مال المضاربة يصرف إلى الربح لأنه تبع فإن زاد الهالك على الربح لم يضمن ولو فاسدة من عمله لأنه أمين وإن قسم الربح وبقيت المضاربة ثم هلك المال أو بعضه ترادا الربح ليأخذ المالك رأس المال وما فضل بينهما وإن نقص لم يضمن لما مر  ثم ذكر مفهوم قوله وبقيت المضاربة فقال وإن قسم الربح وفسخت المضاربة والمال في يد المضارب ثم عقداها فهلك المال لم يترادا وبقيت المضاربة لأنه عقد جديد وهي الحيلة النافعة للمضارب
“Музорабада фойда топилгандан кейин  зарар кўрилса, фойдани бўлишганларидан кейин музораба тўхтовсиз давом этаётган бўлса, зарарни қоплаш учун аввал икковлари фойдани ўрнига қайтаришади ва фойдадан сарф қилинади. Агар фойда зарарни қопламаса, росул мол (ўртага тикилган маблағдан) зарарни қопланади. Музориб тўламайди. Чунки у омонатдор шахс ҳисобланади. Агар зарарни қоплагандан кейин фойда ошиб қолса, бўлишиб олишади. Музораба давом этаётган бўлса деган сўзидан: “Фойда бўлиниб, музораба бекор қилинмаган бўлса” деган маъно тушинилади. Агар фойда бўлиниб музораба бекор қилинса, лекин росул мол музорибнинг қўлида турган бўлиб қайтадан музораба ақдини тузишса ва мол ҳалок бўлса, фойдани қайтаришмайди, балки зарар росул молдан қапланади. Бу иккинчи сурат музориб учун фойдали. Биринчи сурат “Фойдани бўлишиб музорабани бекор қилмасдан давом эттириш” роббул мол учун фойдалидир”. (Роддул мухтор).
Фойдани икки томондан бирини тайин қилиши
Савол: Музорабада икки тараф: роббул мол(пул бериб турувчи) ва музориб(пулни айлантирувчи, тижорат қилувчи) га маълум бир фойдани: Масалан: ҳар бир ишдан ёки ҳар ойда ўн минг"ни таъйин қилса бўладими?
Жавоб:
قال في التنوير:كون الربح بينهما شائعا
“Фойда иккисининг ўртасида фоизлар билан белгиланган бўлмоғи (шарт)дир” (Роддул мухтор).
Иккисидан бири учун фойдадан  муайян бир миқдорни таъйин қилиш музорабани фосид қилади. Чунки музорабада фойда келишувга асосан фоизлар билан яъни: юздан эллик фоизи сенга қолгани менга ёки ўттиз фози сенга етмиш фоизи менга деб белгиланиши шарт. Бу яъни фойда қанча бўлса ҳам ҳар ишдан сен учун ўн минг берилади деган суратда шарт эмас, балки музораба ақди бекор бўлади. Мабодо шу тарзда келишув битими тузилиб фойда кўрилган бўлса, фойданинг ҳаммаси роббул молга бўлади.
وَإِجَارَةٌ فَاسِدَةٌ إنْ فَسَدَتْ فَلَا رِبْحَلِلْمُضَارِبِحِينَئِذٍ بَلْ لَهُ أَجْرُمِثْلِعَمَلِهِ مُطْلَقًارَبِحَ أَوْ لَابِلَا زِيَادَةٍ عَلَى الْمَشْرُوطِ.
“Музорибга эса фосид ижарада ҳоҳ фойда кўрилсин ёки зарар кўрилсин иккала суратда ҳам ажри мисл яъни :музориб бирортасига ишчи бўлиб шу ишларни қилганда қанча ойлик ёки иш ҳаққи олар эди. Ўшанча миқдорда ҳақ берилади. Лекин шартлашилган миқдордан ошмайди”. Роддул мухтор.
Яъни фосид музорабада келишган фоизи йигирма фоиз бўлиб, ажри мисл йигирма фоиздан ошиқ масалан қирқ фоиз тўғри келса, йигирма фоизга тенг миқдорда ҳақ олади. 
Абу Юсуф роҳимаҳуллоҳ эса"Фосид музорабада фойда кўрилмаса, музорибга ажр(ҳақ) йўқ" деганлар.

Музорабанинг иккинчи тури муқайяд музораба бўлиб, бу бир неча суратларда бўлиши мумкин:
А) Махсус жойларда, масалан мамлакат, шаҳар ёки махсус бозор ичида иш юритишга келишиб олинади. Агар ундан ташқарига чиқса ва зиён кўрса, музориб сармояни тўлаб беради. Агар чекланган ҳудудлардан ташқарига чиқиб савдо қилганда фойда кўрса, фойданинг барчаси сармоядорга бўлади. Иш юритувчига иш ҳақи берилади. Абу Ҳанифа ва имом Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳлар наздида ҳосил бўлган фойдани садақа қилиш вожиб дейилади;
Б) Маълум шахс, ташкилот, корхоналар билан иш юритиш чегаралаш;
В) Тижорат молини тайин қилиниши. Масалан, дастмояни фалон фалон нарсаларга тикасан ва ундан бошқа нарсалар билан иш юритмайсан каби;
Г) Музораба битмини маълум бир муддатгача чегаралаш. Масалан, бир йилгача. Бу ҳанафий ва ҳанбалийлар мазҳабида жоиз бўлиб, моликий ва шофиийлар ҳузурида жоиз эмас. Ҳанафийлар наздида иш юритиш мабойнида баъзи кунларни ва баъзи ойларни қайдлаш ҳам жоиз. Масалан, фалон кун ва фалон ойларда савдо қилиш ва қолган кунларда савдони тўхтатиб туришга келишиб олиш каби.
Музорабада шарт ва қайдлар борасидаги қоида шуки, агар ўша шарт ва қайдлар фойдали бўлса, уни эътиборга олинади. Бу борада Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мусулмонлар шртларига кўрадилар” деганлар, яъни мусулмонлар шарт қўйдиларми ўша шартга амал қилишлари керак деганидир.

Савол: Музораба битми тугатилгандан кейин музорибнинг олди-берди қарзлари бўлса, уларни йиғиштириб олиш кимларнинг зиммасига юклатилади?

Жавоб: Музораба битми тугатилгач, музорибдан бировларнинг қарзлари бўлса ёки ҳақлари бўлса, уларнинг барчасини ўз ўрнига қўйиш унинг зиммасига бўлади. Қарздорлар ҳузурига бориб талаб қилиш ҳаражатлари иш юритилаётган шаҳарда бўлса, музорибнинг зиммасига, шаҳардан ташқарида бўлса, музораба молидан бўлади.

وَمُفَادُهُ أَنَّ نَفَقَةَ الطَّلَبِ عَلَى الْمُضَارِبِ، وَهَذَا لَوْ الدَّيْنُ فِي الْمِصْرِ وَإِلَّا فَفِي مَالِ الْمُضَارَبَةِ
“Унинг ифодаси шу бўладики, қарзлар шаҳрда бўлса қарзни талаб қилишдаги чиқим музорибдан бўлади. Агар шаҳардан ташқарида бўлса, музорибнинг молидан бўлади” (Раддул мухтор).

Музорибни қарз олиши

Савол: Музориб сармоя эгасининг ижозатисиз қарз олди-берди ишларини қилиши мумкинми?
Жавоб: Битм тузиш вақтида билганингча иш тутавер деб айтган бўлса ҳам музориб сармоя эгасининг ошкора қарз бераве деган ижозатисиз бирортасига қарз ҳам бера олмайди ва музорабага маблағ ҳам ола олмайди.
وَ ) لَاالْإِقْرَاضُ وَالِاسْتِدَانَةُ وَإِنْ قِيلَ لَهُ ذَلِكَ ) أَيْ اعْمَلْ بِرَأْيِكَ ؛ لِأَنَّهُمَا لَيْسَا مِنْ صَنِيع التُّجَّارِ فَلَمْ يَدْخُلَا فِي التَّعْمِيمِمَا لَمْ يَنُصَّ ) الْمَالِكُعَلَيْهِمَا ) فَيَمْلِكُهُمَا
“Музориб бировларга қарз бериши ёки қарз олиши жоиз бўлмайди. Агарчи битм вақтида билганингча иш тутавер деб айтилган бўлса ҳам. Чунки, бу нарса савдгарларни одатидан эмас. Модомики, сармоя эгаси унга ошкора ижозат бермас экан, қарз олди-бердисини қилишлик билганингча иш тутавер деган ижозатни остига кирмайди” (Раддул муҳтор).

Савол: Музориб сармоя эгасининг ижозатисиз қарз олди-берди ишларини қилиши мумкинми?
Жавоб: Битм тузиш вақтида билганингча иш тутавер деб айтган бўлса ҳам музориб сармоя эгасининг ошкора қарз бераве деган ижозатисиз бирортасига қарз ҳам бера олмайди ва музорабага маблағ ҳам ола олмайди.
وَ ) لَاالْإِقْرَاضُ وَالِاسْتِدَانَةُ وَإِنْ قِيلَ لَهُ ذَلِكَ ) أَيْ اعْمَلْ بِرَأْيِكَ ؛ لِأَنَّهُمَا لَيْسَا مِنْ صَنِيع التُّجَّارِ فَلَمْ يَدْخُلَا فِي التَّعْمِيمِمَا لَمْ يَنُصَّ ) الْمَالِكُعَلَيْهِمَا ) فَيَمْلِكُهُمَا
“Музориб бировларга қарз бериши ёки қарз олиши жоиз бўлмайди. Агарчи битм вақтида билганингча иш тутавер деб айтилган бўлса ҳам. Чунки, бу нарса савдгарларни одатидан эмас. Модомики, сармоя эгаси унга ошкора ижозат бермас экан, қарз олди-бердисини қилишлик билганингча иш тутавер деган ижозатни остига кирмайди” (Раддул мухтор).